Bài văn nghị luận xã hội: Khái niệm, các dạng đề và cách làm bài đầy đủ, dễ hiểu

Trong chương trình Ngữ văn trung học, bài văn nghị luận xã hội là một dạng đề quan trọng, thường xuyên xuất hiện trong các kỳ kiểm tra, thi học kỳ và thi tốt nghiệp THPT. Tuy nhiên, không ít học sinh gặp khó khăn trong việc nắm vững cấu trúc và phương pháp làm bài. Vậy bài văn nghị luận xã hội là gì? Làm sao để viết một bài văn đủ ý, đúng cấu trúc và gây ấn tượng với người chấm? Hãy cùng tìm giải đáp chi tiết trong bài viết này nhé!

Cách làm bài văn nghị luận xã hội

Nghị luận xã hội là dạng bài văn yêu cầu học sinh trình bày ý kiến, nhận xét hoặc bàn luận về một vấn đề trong đời sống xã hội, đạo đức, tư tưởng hoặc hiện tượng đời sống. Đây là cơ hội để người viết thể hiện chính kiến, quan điểm cá nhân cũng như khả năng lập luận logic, sắc sảo và thấu đáo của bản thân.

Trong chương trình phổ thông, đề nghị luận xã hội thường được chia thành 3 dạng chính:

Dạng bài này yêu cầu học sinh phân tích, bàn luận về những giá trị đạo đức, triết lý sống trong xã hội. Ví dụ nghị luận về lòng biết ơn, nghị lực sống, lối sống giản dị,...

Nghị luận xã hội về một tư tưởng, đạo lý

Ví dụ đề: “Hãy trình bày suy nghĩ của anh/chị về lòng dũng cảm trong cuộc sống”.

Mở bài:

• Dẫn dắt vào vấn đề: Có thể dẫn dắt từ một câu chuyện, hiện tượng, trích dẫn nổi tiếng.
• Giới thiệu vấn đề tư tưởng/đạo lý: Lòng dũng cảm là gì? Tại sao cần nghị luận về nó?

Thân bài:

• Giải thích khái niệm dũng cảm là gì, biểu hiện của lòng dũng cảm trong cuộc sống.
• Phân tích, bàn luận vấn đề: Vì sao lòng dũng cảm là điều cần thiết? Lòng dũng cảm giúp con người vượt qua thử thách, phát triển bản thân, xây dựng xã hội tốt đẹp. Dũng cảm không đồng nghĩa với liều lĩnh, nóng vội.
• Phản đề: Phê phán những người sống hèn nhát, né tránh, thờ ơ trước bất công. Nguy cơ khi hiểu sai về lòng dũng cảm (liều lĩnh, bốc đồng).
• Bài học nhận thức và hành động: Học sinh cần rèn luyện bản lĩnh, nói lên điều đúng đắn. Biết đứng lên bảo vệ lẽ phải, giúp đỡ người yếu thế.

Kết bài:

• Khẳng định lại vai trò của lòng dũng cảm.
• Liên hệ bản thân: Mình cần làm gì để trở thành người sống có bản lĩnh?

Đây là những vấn đề mang tính thời sự, gần gũi với thực tiễn cuộc sống của học sinh và cộng đồng. Ví dụ như hiện tượng nghiện mạng xã hội, bạo lực học đường, sống ảo,...

Nghị luận xã hội về một hiện tượng đời sống

Ví dụ đề: “Trình bày suy nghĩ về hiện tượng nghiện mạng xã hội ở giới trẻ hiện nay”.

Mở bài:

• Nêu hiện tượng đang diễn ra phổ biến trong đời sống.
• Đặt vấn đề nghị luận: Suy nghĩ về hệ quả và cách nhìn nhận hiện tượng nghiện mạng xã hội.

Thân bài:

• Nêu thực trạng hiện tượng: Giới trẻ dùng điện thoại, mạng xã hội (TikTok, Facebook,...) nhiều giờ mỗi ngày. Có người lơ là học tập, mất tương tác xã hội thật.
• Nguyên nhân: Do công nghệ phát triển, mạng xã hội hấp dẫn; giới trẻ thiếu định hướng, kiểm soát bản thân kém; thiếu hoạt động ngoài đời thực.
• Hậu quả: Sức khỏe thể chất và tinh thần suy giảm; kết quả học tập giảm sút; khó phát triển các kỹ năng mềm (giao tiếp, làm việc nhóm,...); dễ bị ảnh hưởng tiêu cực bởi thông tin sai lệch.
• Giải pháp: Cần sử dụng mạng xã hội có chừng mực, biết chọn lọc nội dung. Gia đình và nhà trường nên giáo dục và định hướng rõ ràng. Tạo thêm các hoạt động ngoài trời, giao tiếp thật để cân bằng cuộc sống.

Kết bài:

• Khẳng định tầm quan trọng của việc sử dụng mạng xã hội đúng cách.
• Kêu gọi giới trẻ sống tỉnh táo, làm chủ công nghệ, tránh để công nghệ chi phối cuộc sống.

Dạng này xuất hiện trong các đề thi chính thức như đề thi THPT Quốc gia, yêu cầu học sinh vận dụng kỹ năng nghị luận xã hội trong một phần của bài nghị luận văn học.

Nghị luận xã hội kết hợp với phân tích đoạn trích văn học

Ví dụ đề: “Từ đoạn trích [...] anh/chị hãy trình bày suy nghĩ về ý nghĩa của lòng biết ơn trong cuộc sống”.

Mở bài:

• Dẫn dắt từ đoạn văn học được trích.
• Nêu rõ yêu cầu: Nêu suy nghĩ về lòng biết ơn - một đức tính đáng quý trong xã hội.

Thân bài:

• Giải thích vấn đề: Lòng biết ơn là gì? Là thái độ sống biết trân trọng, ghi nhớ công ơn của người khác.
• Biểu hiện của lòng biết ơn: Biết ơn cha mẹ, thầy cô, người có công với đất nước. Có hành động cụ thể để đền đáp công ơn, sống tử tế.
• Vai trò của lòng biết ơn: Giúp cá nhân sống có trách nhiệm, biết sẻ chia. Góp phần giữ gìn truyền thống tốt đẹp, xây dựng xã hội nhân ái.
• Phản đề: Phê phán thái độ vô ơn, quên cội nguồn, sống ích kỷ.
• Liên hệ bản thân: Rèn luyện lòng biết ơn trong hành động hằng ngày: chào hỏi, giúp đỡ người lớn tuổi, ghi nhớ công lao,...

Kết bài:

• Khẳng định ý nghĩa lớn lao của lòng biết ơn.
• Gửi gắm thông điệp: Ai cũng nên sống biết ơn để cuộc sống thêm phần tốt đẹp.

Muốn làm tốt dạng bài này, học sinh cần nắm chắc các dạng đề thường gặp và bố cục bài văn, rèn luyện kỹ năng lập luận, dẫn chứng và trình bày mạch lạc, có logic.

Mở bài: Giới thiệu vấn đề cần nghị luận. Nên ngắn gọn (2 - 3 câu), gây ấn tượng và định hướng chủ đề.

Thân bài: Triển khai các luận điểm, lập luận chặt chẽ (mỗi luận điểm nên có dẫn chứng thực tế):

• Giải thích khái niệm
• Biểu hiện, nguyên nhân
• Vai trò (nếu là vấn đề tích cực) hoặc hậu quả (nếu là vấn đề tiêu cực)
• Ca ngợi (nếu là vấn đề tích cực) hoặc phê phán (nếu là vấn đề tiêu cực)
• Đề xuất giải pháp (nếu cần)
• Liên hệ bản thân, bài học nhận thức và hành động

Kết bài: Khẳng định lại vấn đề, mở rộng suy nghĩ và liên hệ với bản thân, xã hội.

• Đọc kỹ đề, xác định rõ dạng bài và yêu cầu của đề.
• Lập dàn ý chi tiết, xác định các luận điểm chính.
• Viết bài theo bố cục 3 phần, dùng từ ngữ chính xác, mạch lạc, tránh dài dòng, lạc đề.
• Rà soát lại bài, kiểm tra lỗi chính tả, ngữ pháp và tính logic sau khi viết xong.

Một bài viết hay không chỉ đúng mà còn phải đủ và có chiều sâu. Dưới đây là những yếu tố bắt buộc cần có để bài văn của bạn gây ấn tượng với người chấm:

• Nêu vấn đề rõ ràng, đúng trọng tâm: Người viết cần xác định được vấn đề xã hội cần nghị luận và giới thiệu vấn đề đó một cách tự nhiên trong phần mở bài.
• Trình bày luận điểm, luận cứ, dẫn chứng thuyết phục: Mỗi luận điểm nên đi kèm với luận cứ rõ ràng, có dẫn chứng cụ thể, thực tế, gần gũi và đa dạng (trong cuộc sống, sách báo, lịch sử...).
• Có chính kiến rõ ràng và liên hệ bản thân: Bài văn cần thể hiện thái độ rõ ràng, tránh “đứng giữa” hoặc trình bày mơ hồ. Nên có đoạn liên hệ thực tế, bản thân để tăng tính thuyết phục.
• Một số lưu ý khi viết bài văn nghị luận xã hội: Không kể lể, không viết lan man như văn tự sự. Tránh dùng các dẫn chứng sai sự thật hoặc không phù hợp. Luôn giữ thái độ nghiêm túc, đúng mực khi trình bày ý kiến. Ngôn ngữ phải trong sáng, dễ hiểu, văn phong nghị luận rõ ràng.

Bài văn nghị luận xã hội không chỉ giúp học sinh rèn luyện tư duy phản biện, khả năng lập luận mà còn là cơ hội để thể hiện quan điểm sống, đạo đức cá nhân trước những vấn đề xã hội. Để làm tốt dạng bài này, học sinh cần nắm vững cấu trúc, cách trình bày và rèn luyện thường xuyên. Hy vọng với những chia sẻ trên, bạn đọc sẽ thêm tự tin và thành thạo khi gặp dạng đề nghị luận xã hội trong kỳ thi.